آیا می دانید رستم پهلوان نامی ایران زمین ، رهبر یک جریان ضد زرتشتی بود ؟ و در نهایت جان خود را در همین راه از دست داد ... 

برای مطالعه اسناد تاریخی در این زمینه

ابوحنیفه دینوری ، از قدیمی ترین تاریخ نویسان ایرانی ، متوفای 282 هـ ق ، در اخبار الطوال می نویسد : « زردشت‏ پیامبر مجوس نزد گشتاسب شاه آمد و گفت من پیامبر خدا به سوى تو هستم و کتابى را که در دست مجوس است براى او آورد و گشتاسب آیین مجوس را پذیرفت و به او ایمان آورد و مردم کشور خود را بر آن دین واداشت و ایشان با رغبت و زور و خواه و ناخواه پذیرفتند. رستم پهلوان کارگزار گشتاسپ بر سیستان و خراسان بود، رستم مردى جبار و داراى قامت بسیار کشیده و تناور و سخت نیرومند و از نسل کیقباد بود و چون خبر مجوسى شدن گشتاسپ را شنید که دین پدران خویش را رها کرده است از این موضوع سخت خشمگین شد و گفت آیین پدران ما را که پدران از پیشینیان به ارث برده بودند رها کرد و به آیین تازه‏ا ى گروید؟ و مردم سیستان را جمع کرد و براى آنان خلع گشتاسپ را از سلطنت کارى پسندیده وانمود و آنان سرکشى نسبت به گشتاسپ را آشکار کردند. گشتاسپ پسر خود اسفندیار را خواست که نیرومندتر روزگار خود بود و به او گفت: اى پسرک من؛ بزودى پادشاهى به تو خواهد رسید و کارهاى تو رو به راه نخواهد شد مگر به کشتن رستم و سختى و نیرومندى او را خود دانسته‏اى هر که را از سپاهیان دوست دارى برگزین و بسوى او برو و تو هم در نیرومندى و پایدارى مانند اویى. اسفندیار از سپاهیان پدر دوازده هزار تن که همگان از پهلوانان ایران بودند برگزید و به سوى رستم حرکت کرد و رستم هم به سوى او آمد و در سرزمینهاى میان سیستان و خراسان رویاروى شدند، اسفندیار از رستم خواست دو سپاه را از درگیرى معاف دارند و آن دو با یک دیگر جنگ تن به تن کنند و هر یک دیگرى را کشت بر لشکر او فرمانده شود، رستم هم بر این‏ راضى شد و یک دیگر را سوگند دادند و پیمان گرفتند و دو لشکر ایستادند و آن دو براى جنگ بسوى یک دیگر رفتند و میان دو صف به نبرد پرداختند و ایرانیان در این مورد سخنان بسیار گفته‏ اند و رستم اسفندیار را کشت و لشکریان او پیش پدرش گشتاسپ برگشتند و مصیبت مرگ فرزندش را باطلاع او رساندند اندوهى سخت او را فروگرفت و از آن بیمار شد و درگذشت و پادشاهى را به پسر اسفندیار بهمن واگذاشت. » [1]

شاه حسین بن غیاث الدین سیستانى‏ از تاریخ نویسان ایرانی در قرن 10 هجری در احیاء الملوکِ تاریخ سیستان ، می نویسد : « مردم سیستان به حمیت و غیرت مشهور و معروفند و تغییر در دین و ملت خود نمى ‏کنند، چنانچه منازعه رستم و گشتاسب بدین‏علت‏ بود که گشتاسب از دین یزدان پرستى و شیوه آباء و اجداد خود تخلف نموده و دین مجوس آشکار کرد و از بیعت داود و سلیمان که با کیخسرو داشتند و کیخسرو معتقد ملت ایشان بود بیزار شد و بزند و وستا اعتقاد نمود. » [2]

ایشان در ادامه می گویند: « اما طریق دین اهل سیستان که پیش از اسلام داشته ‏اند گرشاسب و نبیرگان او تا فرامرز بن رستم‏ بر شریعت آدم و نوح بوده‏ اند. بامداد و وقت زوال روز و شبانگاه نماز کردى و پرستش ایزد تعالى نمودى و همواره به ذکر حق مشغول بودى. از زنا و لواط و خون ناحق و دزدى و مردارخورى احتراز نمودى و حیوانات که خوردن او حلال است او را ذبح نمودى و تصدق بسیار نمودى و مهمان عزیز داشتى و این جمله واجب دانستى و دختر و خواهر و برادرزاده و خواهرزاده را برخلاف آئین مجوس زن نکردى و نزاع رستم‏ به گشتاسب و اسفندیار جهت این بود که دین زردشت قبول نکرد چنانکه شرح این قصه به محل خود خواهد آمد. » [3]

در تاریخ سیستان آمده است: « پیکار که میان رستم و اسفندیار افتاد سبب آن بود که چون زرتشت بیرون آمد و دین‏ مزدیسنان‏  آورد، رستم‏ آن را منکر شد و نپذیرفت و بدان سبب از پادشاه گشتاسب سر کشید و هرگز ملازمت تخت نکرد، و چون گشتاسب را جاماسب گفته بود که مرگ اسفندیار بر دست رستم‏ خواهد بود و گشتاسب از اسفندیار ترس داشت، او را بجنگ رستم‏ فرستاد، تا اسفندیار کشته شد، و پس از آن چون فرامرز از سیستان رفته بود بهمن بن اسفندیار بکین خواستن آمد، و فرامرز رفته بود بهندوستان، تا باز آمد غریق گشت، بخت النصر که سپهسالار او بود صواب چنان دید که صلح کند با بهمن اسفندیار و هوشنگ را که هنوز خرد بود بشاهى سیستان یله کرد، و خود صلح کرد و با دوازده هزار مرد زاولى از سیستان با بهمن برفت و ببلخ شد. » [4]

ابى سعید گردیزى از بزرگترین کاتبان و تاریخ¬نگاران ایرانی در قرن 4 – 5 هجری در زین الاخبار می نویسد : « پس اسفندیار به نزدیک رستم‏ رفت. و چون بسر جیحون هیرمند برسید، رستم‏ به خدمت پیش او آمد. چون او را بدید نماز برد و گفت به خانه خویش آمدى و من بنده‏ ام، نزل نیکو بساخت و پیش او آورد و اسفندیار گفت: مرا فرمان شاه چنانست: که تو یا دین زردشتى بپذیرى و یا با من حرب کنى، و یا دست دهى تا ترا بند کنم و پیش شاه برم، تا چه فرمان بود. رستم گفت : دین زردشتى نپذیرم، که از روزگار کیومرث تا بدین غایت، این دین داشتم. اکنون دین دیگر نگیرم. اما دست ببند دادن هم واجب نکند، که همه دشمنان ایران را من و پدر من و جد من به بند آورده ‏ایم. »  [5]

دکتر عباس قدیانی در فرهنگ جامع تاریخ ایران می نویسد : « گشتاسب‏ ؛ از پادشاهان کیانى. در جنگى که با ارجاسب پادشاه توران کرد شکست خورد و متوارى گردید، ولى فرزندش اسفندیار به کمک او شتافت و بر دشمن غلبه یافت. در زمان گشتاسب زردشت ظهور کرد و گشتاسب به دین او گروید ولى چون رستم‏ این دین را قبول نکرد اسفندیار به جنگ او رفت ولى شکست خورد. » [6]

فردوسی نیز در این باره سخنانی گفته است ، لیکن وی تلاش کرده است که طبق روال شاهنامه به نبرد رستم و اسفندیار ، چهره ای حماسی و پهلوانی دهد . اما با بیان نکاتی ظریف اشاراتی نمودند که پشت پرده ی این نبرد ، اختلافاتی مذهبی بود که البته قدرت طلبی های سیاسی نیز تنور آن را داغ تر نمود . حال این اشارات چیست و کجاست ؟

داستان از آنجایی شروع می شود که زرتشت دعوی پیامبری نمود . گشتاسب به او ایمان آورد . مدتی از ایمان گذشته ، زرتشت گشتاسپ را می گوید که به پادشاه ترکستان باج (مالیات و خراج ) نده و از اطاعت او سر باز زن . گشتاسپ می پذیرد. [7] سپس ارجاسپ ، پادشاه ترکان چین – ترکستان – با خبر شده ، نامه ای به گشتاسپ می نویسد و او را از پیروی زرتشت بازمی دارد و از او می خواهد که به دین نیاکان بازگردد و از پیامبر دروغین – زرتشت – فاصله گیرد. این نامه نگاری ها سودی نمی بخشد و ارجاسپ به بلخ حمله می کند. پس از اتفاقاتی که رخ داد در نهایت ارجاسب و لشکریانش می گریزند و گشتاسپ در حکومت پایدار می شود . پس از آن بود که گشتاسپ ، اسفندیار را برای گسترش دین زرتشتی به سرزمینهای تابعه و همسایه فرستاد. [8] پس از آن گشتاسپ به سیستان رفت . در این هنگام ارجاسب از ترکستان دگربار به بلخ حمله کرد و لهراسب ( پدر گشتاسپ ) را کشت. ارجاسب و لشکریانش :
         از انجا ببـــــــلخ اندر آمد سپـــــــاه            جهان شد ز تاراج و کشتن سیاه‏
         نهادنــــــــــد سر سوى آتشــــکده            بـران کـــــاخ و ایــــــــــوان زر آژده‏
         همه زند و استش همى سوخـتند            چـــه پــر مایه ‏تر بـود بر توختنــــد
         از ایرانیــــــــــان بود هشتـــــاد مرد            زبانشـــــــان ز یزدان پر از یاد کرد
         همه پیش آتــــــــش بکشتتندشان            ره بندگى بر نوشتندشــــــــــــان‏
         ز خونشان بمرد آتـــــش زردهشت            ندانم جـزا جایشــــان جز بهشت‏
آری ، لشکریان دشمن مستقیم به سمت آتشکده زرتشت رفتند و آنجا را تاراج کردند . همین به قرینه ی سخنان گذشته نشانگر این است که درگیری ایرانیان و همسایگان در آن عصر بر سر امور دینی و پذیرش دین زرتشتی بود . در ادامه اسفندیار پسر گشتاسپ به جنگ ارجاسب می رود و او را می کشد و سرزمین ترکستان را تاراج میکند . پس از این پیروزی اسفندیار بر همسایگان غیر زرتشتی ، وی از پدر خود درخواست میکند که حکومت را به او وا گذارد . گشتاسپ هم به اسفندیار پاسخ میدهد که تو وظیفه ات را به خوبی انجام دادی . اما رستم پسر زال در سیستان و کابلستان و غزنین سر به آسمان می ساید و در برابر ما مطیع نیست. [9]                  
اسفندیار دربرابر این خواسته ی گشتاسپ ، عذر می آورد . اما گشتاسپ پاسخ میدهد :
         چنــین داد پاسـخ به اســفندیار            که اى شیــــــــر دل پر هنـــــر نامدار
         هرانکس که از راه یزدان بگشت            همان عهد او گشت چون باد دشت‏
گشتاسپ ادامه میدهد :
         کسى کو ز عهد جهاندار گشــت            بگــــرد در او نشــاید گذشــــت‏
         اگر تخــت خواهى ز مـــن با کلاه            ره سیستان گیر و برکش سپاه‏
         چو آنجا رسى دست رستم ببند            بیارش به بازو فگــــــــنده کمند [10]
که اینها همه نشان میدهد که این جنگ تا حد زیادی انگیزه ی مذهبی داشت .
وقتی اسفندیار به نزدیک سیستان رسید ، بهمن را به همراه ده موبد زرتشتی و پیغامی به سوی رستم فرستاد و از او درخواست کرد تا مزداپرستی و اطاعت از گشتاسپ پیشه کند.
اسفندیار به بهمن گفت :
         ببر پنج بالاى زرّین ستــــــام            سر افراز ده موبد نیـــــک نام‏
         هم از راه تا خان رستم بران            مکن کار بر خویشتن بر گران‏ [11]
سپس اسفندیار در پیغان خود چنین رستم را به دین مزداپرستی دعوت نمود :
         ز دادار باید که دارد سپـــاس      که اویست جاوید نیکـى شناس‏
         چو باشد فزاینــــــده نیکویى       بپرهیــــز دارد سر از بدخـــــویى‏
         بیفزایدش کامـــــگارى و گنج       بود شادمان در ســـــراى سپنج‏
         چو دورى گزیند زکردار زشت       بیابـد بدان گیتـــى انـدر بهشــت‏
         بد و نیک بر ما همى بگـــذرد       چنین داند آن کـس که دارد خرد
اسفندیار ادامه میدهد :
         چو گشتاسپ شه نیست یک نامدار            برزم و ببــــزم و براى و شـــکار
         پذیرفــــــت پاکیـــــزه دیـــن بــهـــــى            نهان گشت گمراهى و بى‏رهى‏
         چو خورشید شد راه گیهــــــان خدیو            نهان شد بدآموزى و راه دیـــــو
اسفندیار همچنان به اندرز رستم ادامه میدهد و از او میخواهد که به دین مزداپرستی و اطاعت از گشتاسپ دربیاید .
رستم تلاش می کند تا به نرمی مسئله را ختم به خیر کند اما اسفندیار راضی نمی شود .
هنگام رجزخوانی این دو ، اسفندیار زرتشتی بودن خود و کشتار غیر زرتشتیان را به عنوان افتخار به رخ رستم می کشد :
          چو از رستم اسفندیار این شنید            بخندید و شادان دلش بر دمید
         بدو گفت ازین رنــــج و کــــردار تو            شنیدم همه درد و تیمـــــار تو
         کنون کارهـــایى که مـن کرده ‏ام             ز گردنکشـــان سر بر آورده ‏ام‏
         نخستین کمر بستم از بهــــر دین            تهى کردم از بت ‏پرستان زمین‏
         کس از جنگ جویان گیتــــى ندید            که از کشتگان خاک شد ناپدید
         وی ادامه می دهد :
         چو رفتم همه بت‏پرستان بدند            سراسیمه برسان مستان بدند
         بمردى من آن باره را بستـدم            بتـــــــان را همه بر زمین بر زدم‏
         بر افروخــتم آتــش زردهشت            که با مجمر آورده بود از بهشـت‏
         بپیــروزى دادگر یک خـــــــداى            بایــــــران چنان آمدم باز جــــاى [12]
 نکته ی جالب اینکه زرتشت در این زمان زنده بود و نزد گشتاسپ حاضر بود ، اما مخالفتی با این نبرد نکرد . و هیچ گاه مانع گشتاسب از فرستادن اسفندیار به جنگ رستم نشد بلکه نشانه ای وجود دارد که نشان می دهد زرتشت به این نبرد راضی و خرسند بود .
حضور زرتشت نزد گشتاسپ در گفتار اسفندیار :
         کنون مایه‏ دار تو گشتاسپ است            بپیش وى اندر چو جاماسپ اسـت‏
         نشسـته بیک دست او زردهشت            که با زند و است آمدست از بهشت‏ [13]
یکی از اطرافیان به اسفندیار گفت که از نبرد با رستم پشیمان شود . اما اسفندیار خشمگین شده ، می گوید :
         چنین گفت کز مردم پاک دیــــن            همـانا نزیبـد که گویــــــــد چنین‏
         گر ایدونک دســـتـور ایران تـــوى            دل و گوش و چشم دلیـران توى‏
         همــى خوب دارى چنیـن راه را            خـــــــــــرد را و آزردن شــــــاه را
         همه رنج و تیمار ما باد گشــت            همان دین زردشت بیداد گشت‏
         که گوید که هر کو ز فرمان شاه            بپیـــــچد بـــــدوزخ بــود جایـگـاه‏
دکتر میترا مهرآبادی در توضیح این گفتار میگوید : « بر مردم پاک کیش زیبنده نیست که این چنین سخن بگویند. اگر تو که دستور ایران و دل و چشم و گوش دلیران هستى، این آزردن شاه را خوب بدانى. پس به راستى که دیگر همه آن رنج و اندوه ما باد شد و کیش زردشت بیداد گشت. چرا که زردشت مى ‏گوید هر که سر از فرمان شاه بپیچد، جایگاهش در دوزخ خواهد بود. » [14]
طبری ، تاریخ نگار ایرانی قرن سوم هجری ، درباره ی بهمن فرزند اسفندیار می نویسد : « هم او به خونخواهى پدر به سیستان رفت و رستم‏ و پدرش دستان و برادرش ازواره و پسرش فرمرز را بکشت و براى روزى سپاه و خرج هیربدان و آتشکده‏ ها و مصارف دیگر مال بسیار گرفت. » [15]

نکته ی پایانی اینجاست که از رستم دستان ، باوجود شهرت جهانی و فراگیرش ، هیچ نامی در اوستا نیامده است . حتی در فروردین یشت [16] که نام بسیاری از پهلوانان اعم از شناخته شده و یا ناشناخته ، نامدار و یا گمنام ، که اکثر آنان هم عصر رستم نیز بودند ، آمده است اما هیچ اشارتی به رستم نشده است . گویی موبدان نویسنده ی یشتها خواسته اند نام رستم را از صفحه تاریخ محو کنند.

پی نوشت :

[1] ابو حنیفه دینورى ، اخبار الطوال ، ترجمه محمود مهدوى دامغانى‏ ، نشر نى‏ ، تهران‏ ، چاپ چهارم‏ ، صفحه 49 – 50

[2] شاه حسین بن غیاث الدین سیستانى‏ ، احیاء الملوک، تاریخ سیستان تا عصر صفوى‏ ، مصحح: منوچهر ستوده‏ ، انتشارات علمى و فرهنگى‏ ، تهران‏ ، چاپ دوم‏ ، صفحه 5

[3] همان ، صفحه 19

[4] تاریخ سیستان‏ ، مصحح : ملک الشعراء بهار ، ناشر: پدیده خاور ، تهران‏ ، چاپ دوم‏ ، صفحه 33 – 34 متن کتاب

[5] ابى سعید عبد الحى بن محمود گردیزى ، ‏زین الاخبار ، ناشر: دنیاى کتاب‏ ، تهران‏ ، چاپ اول‏ ، صفحه 53     

[6] عباس قدیانى‏ ، فرهنگ جامع تاریخ ایران‏ ، ناشر: انتشارات آرون‏ ، تهران‏ ، چاپ ششم‏ ( 2 جلد در یک جلد ) جلد ‏2 صفحه 721   

[7] شاهنامه فردوسی ، مؤسسه نور ، تهران ، صفحه 647 – 649 ، بخش " پیدا شدن زردشت و پذیرفتن گشتاسب کیش او را "

[8] همان ، صفحه 669 ، بخش " فرستادن گشتاسپ اسفندیار را به همه کشور و کیش به گرفتن ایشان از او "

[9] همان ، صفحه 715 ، بخش " پاسخ دادن گشتاسپ پسر را "            

[10] همان ، صفحه 716

[11] همان ، صفحه 718 ، بخش " فرستادن اسفندیار بهمن را به نزد رستم‏ "

[12] همان ، صفحه 731 – 732 ، بخش " ستایش کردن اسفندیار نژاد خویش را "

[13] همان ، صفحه 737

[14] مهرآبادى میترا ، شرح شاهنامه ، جلد 2 صفحه 542 ، نشر روزگار ، تهران

[15] تاریخ طبری ، ترجمه و تصحیح: ابو القاسم پاینده‏ ، ناشر: اساطیر ، تهران‏ ، چاپ پنجم‏ ، جلد 2 صفحه 484

[16] اوستا ، گزارش دکتر دوستخواه ، انتشارات مروارید ، تهران ، چاپ شانزدهم ، نسخه انجمن زرتشتیان آلمان ، جلد 1 صفحه 405 - 430

منبع : ادیان نت